Politiek met Sjoerd - Waarom Wilders won

De open deur van Yeşilgöz

De eerste verklaring: door expliciet te hinten op regeringsdeelname van de PVV zette de VVD de deur open naar de PVV, en maakte de PVV daarmee weer relevant. 

Een kort uitstapje naar de politicologie: in de literatuur zijn vrij veel aanwijzingen te vinden die onderschrijven dat de acties van centrumrechtse partijen doorslaggevend kunnen zijn voor het electorale succes van radicaal rechtse partijen (zie bijvoorbeeld hier). 

De theorie in een notendop: wanneer centrumrechtse partijen de thema’s van radicaal rechtse uitdagers overnemen, en inhoudelijk opschuiven in de richting van die partijen, dan wordt radicaal rechts sterker geaccepteerd door kiezers. En gelegitimeerd. Radicale partijen (zowel links als rechts) kunnen electoraal profiteren wanneer middenpartijen het signaal aan kiezers afgeven dat zij legitieme standpunten innemen. De onderliggende logica – zoals Jean-Marie Le Pen het ooit samenvatte: kiezers gaan liever voor het origineel dan voor de kopie. 

Onder druk van – onder andere – het electorale succes van de PVV is de VVD op het thema migratie opgeschoven naar rechts. Het thema werd steeds belangrijker in de retoriek tijdens verkiezingscampagnes, en de VVD is een restrictiever migratiebeleid gaan voorstaan (zie bijvoorbeeld hier). 

Onder Rutte ging die strategie echter hand in hand met het uitsluiten van de PVV als coalitiepartner. Na het mislukken van het kabinet Rutte I (een minderheidskabinet van VVD en CDA met gedoogsteun vanuit de Tweede Kamer door VVD) zwoer Rutte nooit meer samen te werken met Wilders. Kort nadat Yeşilgöz het partijleiderschap overnam werd die blokkade opgeheven. 

Werd de PVV – nu kabinetsdeelname plots reëel werd – ook acceptabeler voor kiezers? Daarvoor hebben we alleen indirect bewijs. Wat opvalt is dat een grote groep kiezers van de VVD overstapte naar de PVV. Uit Ipsos-data verzameld op de verkiezingsdag blijkt dat zo’n 15% van de VVD-kiezers uit 2021 deze keer op de PVV stemde. 

Opmerkelijk, zeker omdat er bij vorige verkiezingen amper electoraal verkeer was tussen het blok met centrumrechtse partijen en het blok met rechts-populistische partijen (zie hier). Blijkbaar was de PVV voor een deel van de VVD-kiezers nu wel een alternatief. 
Veel kiezers stapten pas in de laatste fase van de campagne over naar de PVV.  Twee derde van de PVV’ers die bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen op een andere partij hadden gestemd of niet hadden gestemd heeft pas een week voor de verkiezingen besloten dat ze dit keer op de PVV zouden gaan stemmen. 31% heeft die keuze zelfs pas in de laatste twee dagen gemaakt (zie hier).

Bovendien: ‘nieuwe’ PVV-stemmers (dus kiezers die in 2021 nog op een andere partij stemden) zeggen veel vaker strategisch te hebben ‘trouwe’ PVV-stemmers (25% om 12% - zie hier). Zij hebben strategisch gestemd om een door hen gewenste regering tot stand te brengen. 

Op het allerlaatste moment – een dag voor de verkiezingen – gooide Yeşilgöz het roer om. In een interview op Radio 1 zei ze dat ze niet deel zou nemen aan een kabinet als Wilders premier zou worden. Maar het bleek te laat. De PVV bleek voor veel centrumrechtse kiezers al een acceptabele optie geworden. 

Issue-ownership en het issue migratie

De tweede verklaring: het thema migratie was dominant in de campagne, en de PVV geniet issue-eigenaarschap op dat thema. 

Issue-eigenaarschap - de mate waarin een bepaalde partij als ‘eigenaar’ van een thema wordt gezien – is een klassiek concept uit de politicologie. Het is ontstaan uit het idee dat de thema’s die een belangrijke rol spelen in een verkiezingscampagne mede voortkomen uit de strategische acties van partijen zelf. De verzameling thema’s die een rol speelt in een campagne en waarop partijen conflicterende standpunten innemen is geen statisch, extern gegeven. Het wordt juist mede gevormd door politici zelf. 
Logischerwijs hebben partijen er voordeel bij om de thema’s te benadrukken waarop zij een relatief voordeel hebben ten opzichte van andere partijen. Hier komt het concept issue-eigenaarschap om de hoek. Sommige thema’s worden door kiezers sterk gelinkt aan een bepaalde partij; zo sterk, dat de partij als ‘eigenaar’ van het thema wordt gezien. 

Er zijn twee dimensies van issue-eigenaarschap. De associatieve dimensie gaat over de spontane associatie tussen thema’s en partijen. De competentie-dimensie gaat over de mate waarin kiezers vinden dat een partij het meest competent is met betrekking tot een thema. Welke partij heeft de beste oplossingen? 

Wij gebruikten de tweede dimensie. Gedurende de campagne vroegen wij kiezers een aantal keer welke partij zij het meest geschikt achten om migratiebeleid te maken? De resultaten waren vrij consistent. Ongeveer drie op de tien kiezers vinden de PVV het meest competent als het gaat om migratiebeleid. Alleen NSC en VVD komen enigszins in de buurt. 

Het wordt interessant wanneer we het electoraat onderverdelen op basis van ideologie. Onder zowel kiezers die zichzelf rechts op het politieke spectrum plaatsen als onder kiezers die in het midden uitkomen scoort de PVV goed op migratie. Vooral onder rechtse kiezers: iets meer dan de helft van hen vindt de PVV het meest geschikt op migratiebeleid. 

Was migratie als thema dan dominant? Gedurende de campagne kwamen vier tot vijf thema’s bovendrijven: woningmarkt, migratie en asiel, inflatie, zorg, en op enige afstand van die vier: klimaat. Voor linkse kiezers was klimaat het belangrijkste thema, voor rechtse kiezers was dat migratie. 

Daar bovenop kwam de dynamiek dat gedurende de campagne andere thema’s steeds vaker werden gelinkt aan migratie. Het duidelijkste voorbeeld is misschien wel de huizenmarkt, een thema dat voor alle groepen kiezers zeer relevant was. In debatten werd dat thema expliciet aan migratie gekoppeld. Daarmee werd migratie een overkoepelend thema. 

Uit Ipsos-onderzoek op de verkiezingsdag blijkt dat voor 8 op de tien PVV-stemmers immigratie een ‘grote rol’ bij de stemkeuze speelde. Daarmee was het thema dominant voor deze kiezersgroep. Gezondheidszorg (76%) en inflatie (75%) waren dat ook. 

Conclusie

Samenvattend: de data laten inderdaad zien dat migratie voor een groot deel van het electoraat een belangrijk thema was, en dat de PVV onder (vooral rechtse) kiezers issue-eigenaarschap op het thema migratie geniet. Andere thema’s waren echter ook belangrijk voor PVV-stemmers. Voor de theorie van de open deur zijn sterke aanwijzingen te vinden. Anders dan bij voorgaande verkiezingen was de PVV nu een optie voor centrumrechtse kiezers, die bovendien uit strategische overwegingen (en vaak pas op het laatste moment) switchten naar de PVV. 

Meer informatie

Neem voor meer informatie contact op met Sjoerd van Heck ([email protected])

Alle blogs van Sjoerd over politiek en publieke opinie zijn op deze pagina verzameld. 

Deze tekst is ook verschenen bij EenVandaag 'De Peiling' en in de nieuwe Peiling-app van EenVandaag. 

De data genoemd in deze blog zijn gebaseerd op onlineonderzoek van Ipsos onder representatieve steekproeven van circa n=1.000 stemgerechtigde Nederlanders. Afwijkingen tussen de samenstelling van de steekproeven en de samenstelling van de Nederlandse stemgerechtigde bevolking op de kenmerken leeftijd, geslacht, opleiding, regio, werkzaamheid en stemgedrag bij de laatste landelijke verkiezingen (de Tweede Kamerverkiezingen van 2021) zijn door middel van een weging gecorrigeerd. De meest recente peiling werd uitgevoerd tussen 15 en 18 december 2023 onder n=1.006 stemgerechtigde Nederlanders.